web analytics

FRYSLÂN – HEITELÂN – HJERSTLÂN – HAIKOELÂN.

ONE-LINERS, SEI-SISWIZEN en de HAIKOE

Spreekwoorden vind je bij alle volkeren en ze gaan over vrijwel elk onderwerp. Spreekwoorden zijn van alle tijden. Ze worden doorgegeven van de ene generatie aan de volgende.
Het spreekwoord bevat vaak een belangrijke boodschap en heeft daarom eeuwigheidswaarde. Altijd is een spreekwoord kort, krachtig en gemakkelijk te onthouden. Maar soms verouderen begrippen en verdwijnt er een spreekwoord in de vergetelheid. Maar evenzo ontstaan er nieuwe, meer bij-de-tijdse spreekwoorden, gezegden.
Want de boodschap, de waarschuwing van een oudere generatie is bruikbaar voor een volgende generatie omdat de mens nu eenmaal slecht leert en veel vergeet. Jongeren hebben het recht om eigen fouten te maken, daarvan te leren. Een spreekwoord kan daarbij een neutraal hulpmiddel zijn, intermediair tussen ouders en kinderen.  Een paar voorbeelden:

Eigen haard is goud waard ( waarschuwende raad: zorg voor een vaste woonplek).
Mems eigen lytse pop, der kin gjin oar bern tsjin op. ( Ieder kind is moeders mooiste, zeg er dus nooit iets lelijks van)
Grutskens stiet in hynder goed, mar in minske beroerd. (Wees dus bescheiden)
Voor de slak en de haas is het nieuwjaar op dezelfde dag. ( ofwel: haastige spoed is zelden goed)

Het zei-gezegde ( een quote, een one-liner en ook de Friese sei-siswize) heeft daarentegen een inhoud van tijdelijk belang. Deze sei-siswizen zijn eigenlijk speciale one-liners. In het tussendeel van de siswize staat wie er iets zegt. Het eerste deel is een serieus-bedoelde bewering, maar in het derde stuk zit een ommezwaai: de bewering wordt meestal belachelijk gemaakt, onderuitgehaald, ontkracht. Voorbeeldjes:

Elk dier hat syn fet, sei de boer, en hy friet in mich op.
Ik hâld fan de natuer, sei de jager, en hy skeat sân patrizen dea.

Het is me opgevallen dat er grote overeenkomst is tussen die oer-Friese gezegden en de Japanse HAIKU. De haiku ( letterlijke betekenis: “vrolijk vers”) is evenzo kort en krachtig. De verdeling in DRIE DELEN en ongeveer 17 lettergrepen (5 +7 +5 ) van de klassieke haiku lijkt frappant op die van de Friese sei-siswize. Kijk maar:

Haiku:
Dauw op een braamstruik:
aan iedere doorn glinstert
één lichte druppel

Sei-siswize, gezet in drie regels:

Ik hâld fan de natuer,
sei de jager,
en hy skeat sân patrizen dea

De haiku linksboven (hier in Nederlande vertaling) werd 200 jaar geleden in Japan prachtig gevonden en zal ook eeuwen na nu de mensen nóg aanspreken. Van de originele Japanse haiku zul je waarschijnlijk geen enkel schrift-teken kennen. Maar het is wél zo dat je de vertaling ervan onmiddelijk kunt thuisbrengen. LETTERLIJK: hier en nu ergens in Friesland.

De haikû past m.i. prima bij de Friese volksaard. Het is de Friezen eigen om zich kort en krachtig, zonder omhaal en “recht voor z’n raap” uit te drukken. Maar naast de nuchterheid en het cynisme van de Friezen ligt er onderhuids ook een gevoelige snaar klaar om aangeraakt te worden. Een kennis van mij verwoordde het kernachtig:
In Fries jout earst dan belies, as er yn it hert rekke is
(een Fries geeft zich pas gewonnen als z’n hart geraakt is).

De Friese sei-siswize en het sprekwurd komen mogelijk dichter bij de oorspronkelijke bedoeling van de haiku dan de hedendaagse Japanse opvatting ervan. Mogelijk nóg meer dan de Japanners voelen Friezen zich bedreigd door en betrokken bij de natuur. Die betrokkenheid kán uitgedrukt worden in een haikoe. ( Opzettelijk gebruik ik hier de Vlaamse schrijfwijze). En relativering, de humor speelt een rol.

Mijn oproep aan jou is, om eens te proberen een dergelijke haikoe te maken. Eenvoudig door goed te kijken wat er –nu, en in dit seizoen- aan de hand is en door dat op te schrijven. Door daarna overbodigheden te schrappen en inhoudloze woorden te vervangen door betekenisvolle.
De Japanse en de Friese culturen zijn zeer oud. Vooral de Friese taal is bijzonder rijk aan woordstammen. En: voor vrijwel elk woord is er wel een kernachtiger variant te vinden met één of meer lettergrepen meer of minder.

IEDER MAAKT ZIJN EIGEN HAIKOE. Een haiku is als een one-liner in een drie-delige kostuum: in één enkele zin wordt een persoonlijke indruk gegeven over bv. een natuur-verschijnsel. Nogmaals: het gaat daarbij om het WEGLATEN van alles wat niet belangrijk is. Het is daarbij een kwestie van goed waarnemen: wat gebeurt er, wat hoor of zie je en dán proberen die waarneming in woorden te vangen zonder een waarde-oordeel te geven. En zó, dat iemand anders het voor zich kan zien: de haiku moet bij iemand anders dus diens eigen herinnering kunnen oproepen. Het gaat om originaliteit en kwaliteit. Een haiku wordt dan een tijdloos mini-gedicht, waardig om gelezen én verlinkt te worden. Zoals in een sei-siswize kent de haiku geen eindrijm.

Amateurs én professionele schrijvers/dichters worden hierbij uitgenodigd om eens een haiku in het Nederlands, Fries of in één van de Friese dialecten te zenden. Geschikte haikoe’s kunnen op FANvanFRIESLAND worden gepubliceerd met geen andere prijs dan de volle eer deze haiku op het internet te laten belanden én om ons Friese land ook op deze manier “op de kaart te zetten”.

Met het maken ( en de publicatie ) van een haiku kun je iets moois en gevoeligs van jezelf schenken: aan een bekende misschien, maar ook aan andere bezoekers van Fan van Friesland. Ben je niet zeker van de juiste schrijfwijze? Geen nood: de redactie corrigeert zonodig wel. Stuur je haikoe ….voorzien van je naam en woon- of geboorteplaats in Friesland via het CONTACT-formulier.

Anno 2015. Ontwikkelingen op deze website kun je volgen via >    + (KLANK)beeldgedichten Henk Veenstra

 

Permanente koppeling naar dit artikel: https://www.fanvanfryslan.nl/wordpress/2006/10/fryslan-heitelan-hjerstlan-haikoelan/